آيا انسان پس از مرگ يكباره وارد عالم قيامت می‏شود و كارش يكسره‏ می‏گردد، و يا انسان در فاصله مرگ و قيامت يك عالم خاصی را طی می‏كند و هنگامی كه قيامت كبری به پا شد وارد عالم قيامت می‏گردد ؟ ( و البته اين‏ را هم می‏دانيم كه تنها خدا می‏داند كه قيامت كبری كی به پا می‏شود حتی‏ پيامبران نيز از اين مطلب اظهار بی‏اطلاعی كرده‏اند ). مطابق آنچه از نصوص قرآن كريم و اخبار و روايات متواتر و غير قابل‏ انكاری كه از رسول اكرم و ائمه اطهار رسيده است استفاده می‏شود ، هيچ كس‏ بلافاصله پس از مرگ وارد عالم قيامت كبری نمی‏شود ، زيرا قيامت كبری‏ مقارن است با يك سلسله انقلابها و دگرگونيهای كلی در همه موجودات زمينی‏ و آسمانی كه ما سراغ داريم يعنی كوه‏ها ، درياها ، ماه ، خورشيد ، ستارگان‏ و كهكشانها. هنگام قيامت كبری هيچ چيزی در وضع موجود باقی نمی‏ماند . بعلاوه در قيامت‏ كبری اولين و آخرين جمع می‏شوند ، و ما می‏بينيم كه هنوز نظام جهان برقرار است و شايد ميليونها و بلكه ميلياردها سال ديگر نيز برقرار باشد و ميلياردها ميليارد انسان ديگر بعد از اين بيايند. همچنين از نظر قرآن كريم - همان طور كه از آيات گذشته و يك سلسله‏ آيات ديگر استفاده می‏شود - هيچكس در فاصله مرگ و قيامت كبری در خاموشی و بی‏حسی فرو نمی‏رود ، يعنی چنين نيست كه انسان پس از مردن در حالی شبيه بيهوشی فرو رود و هيچ چيز را احساس نكند ، نه لذتی داشته باشد نه المی ، نه سروری داشته باشد و نه اندوهی ، بلكه انسان بلافاصله پس از مرگ وارد مرحله‏ای ديگر از حيات می‏گردد كه همه چيز را حس می‏كند ، از چيزهايی لذت می‏برد و از چيزهای ديگر رنج ، البته لذت و رنجش بستگی‏ دارد به افكار و اخلاق و اعمالش در دنيا . اين مرحله ادامه دارد تا آنگاه‏ كه قيامت كبری به پا شود . در آن هنگام در اثر يك سلسله انقلابها و دگرگونيهای بی‏نظير كه در آن واحد جهان را فرا می‏گيرد و از دورترين‏ ستارگان گرفته تا زمين ما همه مشمول آن دگرگونی می‏شوند ، اين مرحله يا اين عالم كه برای هر كسی يك فاصله و حد وسط ميان دنيا و قيامت می‏شود، پايان می‏پذيرد. پس از نظر قرآن كريم عالم پس از مرگ در دو مرحله صورت می‏گيرد، و به تعبير صحيح‏تر ، انسان پس از مرگ دو عالم را طی می‏كند : عالمی كه‏ مانند عالم دنيا پايان می‏پذيرد و " عالم برزخ " ناميده می‏شود ، ديگر عالم قيامت كبری كه به هيچ وجه پايان نمی‏پذيرد . اينك بحث مختصری‏ درباره عالم برزخ و بحثی درباره عالم قيامت.

عالم برزخ 

اگر چيزی ميان دو چيز ديگر حائل و فاصله باشد ، آن چيز را " برزخ " می‏نامند. قرآن كريم از زندگی پس از مرگ تا قيامت كبری با كلمه " برزخ " تعبير كرده است . در سوره مؤمنون آيه 100 می‏فرمايد: « حتی اذا جاء احدهم الموت قال رب ارجعون . لعلی اعمل صالحا فيما تركت ، كلا انها كلمه هو قائلها و من ورائهم برزخ الی يوم يبعثون ». تا آنگاه كه يكی از آنها را مرگ فرا می‏رسد می‏گويد : پروردگارا ! مرا باز گردان ، باشد كار شايسته‏ای در زمينه‏هايی كه نكرده‏ام انجام دهم . ابدا، اين صرفا سخنی است كه او گوينده آن است و از جلوی آنها ( از حين مرگ‏) تا روزی كه مبعوث شوند برزخ و فاصله‏ای است. اين آيه تنها آيه‏ای است كه فاصله ميان مرگ و قيامت را " برزخ " خوانده است. علمای اسلام از همين جا اقتباس كرده و نام عالم بعد از دنيا و قبل از قيامت كبری را " عالم برزخ " نهاده ‏اند. در اين آيه از ادامه حيات بعد از مرگ ، همين قدر سخن آمده است كه‏ انسانهايی پس از مرگ اظهار پشيمانی می‏كنند و درخواست بازگرداندن به‏ دنيا می‏نمايند و به آنها پاسخ منفی داده می‏شود . اين آيه كاملا صراحت‏ دارد كه انسان پس از مرگ دارای نوعی حيات است كه تقاضای بازگشت ( رجوع ) می‏كند ولی تقاضايش پذيرفته نمی‏شود. آياتی كه دلالت می‏كند كه انسان در فاصله مرگ و قيامت از نوعی حيات‏ برخوردار است و در آن حال شديدا احساس می‏كند ، گفت و شنود دارد ، لذت‏ و رنج و سرور و اندوه دارد و بالاخره از نوعی زندگانی سعادت آميز [ يا شقاوت آلود ] برخوردار است ، زياد است . مجموعا در حدود 15 آيه است‏ كه در قرآن كريم به نحوی از انحاء يك جريان حياتی را ياد كرده است كه‏ می‏رساند در فاصله بين مرگ و قيامت از يك حيات كامل برخوردار است . اين آيات بر چند گونه است : 
1. آياتی كه جريان يك سلسله گفت و شنودها ميان انسانهای صالح و نيكوكار و يا انسانهای فاسد و بدكار را با فرشتگان الهی ياد می‏كند كه‏ بلافاصله بعد از مرگ صورت می‏گيرد . اين گونه آيات زياد است . آيه 97 از سوره نساء و آيه 100 از سوره مؤمنون - كه قبلا هر دو آيه را نقل و ترجمه كرديم - از اين گونه آيات است . 
2.آياتی كه علاوه بر مضمون آيات بالا رسما می‏گويند كه فرشتگان پس از آن گفت و شنودها به صالحان و نيكوكاران می‏گويند از اين پس از نعمتهای‏ الهی بهره گيريد ، يعنی آنها را در انتظار رسيدن قيامت كبری نمی‏گذارند . دو آيه ذيل مشتمل بر اين مطلب است : « الذين تتوفاهم الملائكه طيبين‏ يقولون سلام عليكم ادخلوا الجنه بما كنتم تعملون »(نحل-32). آنان كه در حالی كه پاكيزه‏اند فرشتگان آنان را تحويل می‏گيرند و فرشتگان‏ به آنها می‏گويند : درود بر شما ! همانا به موجب كردارهای شايسته‏ تان وارد بهشت گرديد. « قيل ادخل الجنه قال يا ليت قومی يعلمون بما غفر لی ربی و جعلنی من‏ المكرمين »(یس-26و27) . ( پس از مرگ ) به او گفته شد : داخل بهشت شو! او گفت: ای كاش‏ مردم من كه سخن مرا نشنيدند اكنون می‏دانستند كه چگونه پروردگارم مرا آمرزيد و مرا جزء بندگان مكرم خويش قرار داد. در آيات قبل از اين آيه جريان محاوره اين مرد مؤمن ( مؤمن آل يس ) با قومش نقل شده كه مردم را به پيروی رسولانی كه در شهر انطاكيه مردم را به‏ ترك پرستش غير خدا و پرستش مخلصانه خدا می‏خواندند دعوت می‏كند و سپس‏ ايمان و اعتقاد خويش را اظهار می‏دارد و از آنها می‏خواهد كه سخن او را بشنوند و به راه او بروند. در اين آيات می‏گويد : ولی آن مردم سخن او را نشنيدند تا آنگاه كه او به جهان ديگر رفت . در آن جهان در حالی كه مغفرت و كرامت الهی را درباره خويشتن مشاهده كرد ، آرزو كرد كه ای كاش قوم من كه هنوز در دنيايند از وضع سعادتمندانه من در اين جهان آگاه می‏شدند . بديهی است كه‏ همه اين جريانها قبل از قيامت كبری است ، زيرا در قيامت كبری همه‏ اولين و آخرين جمع‏اند و كسی در روی زمين باقی نيست. ضمنا اين نكته را بايد بدانيم كه آنچه پس از مرگ برای اهل سعادت‏ آماده شده، بهشتهاست نه بهشت ، يعنی انواع بهشتهاست. بهشتها در آخرت به حسب مقامات قرب الهی متفاوت ‏اند. بعلاوه همان طور كه در اخبار و روايات اهل بيت ( عليهم السلام ) رسيده است‏ بعضی از اين بهشتها مربوط به عالم برزخ است نه عالم قيامت . علي هذا اينكه در دو آيه فوق كلمه بهشت آمده است نبايد سبب اشتباه شود كه‏ مربوط به قيامت است . 
3. دسته سوم آياتی است كه در آن آيات سخنی از گفت و شنود فرشتگان‏ با انسانها در ميان نيست بلكه مستقيما از حيات انسانهای سعادتمند و نيكوكار يا انسانهای بی سعادت و بدكار و تنعم دسته اول و عذاب و رنج‏ دسته دوم در فاصله مرگ و قيامت ياد شده است. دو آيه ذيل از اين گونه‏ است: « و لا تحسبن الذين قتلوا فی سبيل الله امواتا ، بل احياء عند ربهم‏ يرزقون . فرحين بما آتيهم الله من فضله و يستبشرون بالذين لم يلحقوا بهم‏ من خلفهم الا خوف عليهم و لا هم يحزنون »(آل عمران-169و170). 
گمان مبر آنان كه در راه خدا كشته شده‏اند مرده‏اند ، بلكه نزد پروردگار خويش زنده‏اند و روزی داده می‏شوند ، بدانچه خدا از فضل و رحمت خود به‏ آنها عنايت كرده شادمان‏اند و آرزو می‏كنند كه بشارت شهادت دوستان‏ دنياشان به آنها برسد تا آنها را با خود در اين شهادت شريك بينند. « و حاق بال فرعون سوء العذاب . النار يعرضون عليها غدوا و عشيا و يوم‏ تقوم الساعه ادخلوا آل فرعون اشد العذاب »(مومن-45و46)عذاب ناراحت كننده ، آتش ، بر فرعونيان احاطه كرد، هر بامداد و شامگاه بر آن عرضه می‏شوند . آنگاه كه قيامت به پا شود ( گفته می‏شود ) فرعونيان را در شديدترين عذاب داخل نماييد. اين آيه كريمه دو نوع عذاب برای فرعونيان ذكر می‏كند: يكی قبل از قيامت كه از آن به " سوء العذاب " تعبير شده است و آن اين است كه‏ روزی دو بار بر آتش عرضه شوند بدون آنكه وارد آن گردند ، دوم بعد از قيامت كه از آن به " اشد العذاب " تعبير شده است كه فرمان می‏رسد كه‏ آنها را داخل آتش نماييد . در مورد عذاب اول از بامداد و شامگاه نام‏ برده شده است برخلاف عذاب دوم . همان طور كه اميرالمؤمنين علی ( عليه‏ السلام) در توضيح و تفسير اين آيه فرموده است بدين جهت است كه عذاب‏ اول مربوط است به عالم برزخ و در عالم برزخ به تبع عالم دنيا صبح و شام‏ و هفته و ماه و سال هست ، برخلاف عذاب دوم كه مربوط به عالم قيامت‏ است و در آنجا صبح و شام و هفته و ماه و غيره وجود ندارد. در روايات و اخباری كه از رسول اكرم ( ص ) و اميرالمؤمنين علی ( عليه‏ السلام ) و ساير ائمه اطهار ( عليهم السلام ) رسيده است درباره عالم برزخ‏ و حيات اهل ايمان و اهل معصيت در اين دوره فراوان تاكيد شده است . رسول خدا در جنگ بدر پس از فتح مسلمين و كشته شدن گروهی از سران‏ متكبران قريش و انداختن بدنهای آنها در يك چاه حوالی بدر ، سر به درون‏ چاه برد و به آنها رو كرده ، گفت : ما آنچه را خداوند به ما وعده داده‏ بود محقق يافتيم ، آيا شما نيز وعده‏های راست خدا را به درستی دريافتيد ؟ بعضی از اصحاب گفتند : يا رسول الله ! شما با كشته شدگان و مردگان سخن می‏گوييد ! مگر اينها سخن شما را درك‏ می‏كنند ؟ فرمود : آنها اكنون از شما شنواترند . از اين حديث و امثال آن استفاده می‏شود كه با آنكه با مرگ ميان جسم و جان جدايی واقع می‏شود ، روح علاقه خود را با بدن كه سالها با او متحد بوده‏ و زيست كرده بكلی قطع نمی‏كند.

منبع: کتاب زندگی جاوید یا حیات اخروی شهید مطهری